استان خراسان جنوبی ، سرزمين طلاي سرخ، سومين استان پهناور ايران
استان خراسان جنوبی (سرزمین طلاي سرخ) با مساحت ۱۵۰۸۰۰ کیلومتر مربع و با آب و هوای متنوع در شرق کشور واقع شده است. اين استان با مركزيت بيرجند، از شمال به خراسان رضوي و از شرق به طول ۳۳۱ کیلومتر دارای مرز مشترک با كشور افغانستان بوده و از غرب به استان يزد، اصفهان و سمنان و از جنوب به استان‌هاي كرمان و سيستان و بلوچستان محدود ميباشد. استان خراسان جنوبي بر اساس تقسيمات كشوري، در سال ۸۳ با مصوبه‌ی هیأت دولت و مجلس شوراي اسلامي با حضور ۴ شهرستان منتزع از خراسان بزرگ تشکیل شد. در حال حاضر این استان داراي ۱۱ شهرستان، ۲۸ شهر، ۲۵ بخش، ۶۱ دهستان و ۳۵۵۵ آبادی می باشد. شهرستان هاي اين استان شامل بيرجند، قاينات، طبس، فردوس، نهبندان، سرايان، سربيشه، درميان، بشرويه، خوسف و زيرکوه مي باشد.
سرزمین خراسان جنوبی در طول تاريخ هزاران ساله خود بستر افتخارات فراواني بوده است که آن هم به علت قابليت‌هاي بي نظير اين خطه است. خراسان جنوبي با طبيعتي گرم و نعمت‌هاي فراوان و خاص خود و با مردمي مهربان و صميمي همراه با عطر جانبخش گل‌هاي زعفران در شرقي ترين نقطه ميهن عزيزمان قرار گرفته است. خاک گرم اين ديار بستري مناسب براي شكوفايي اين گل زيباست و دامن پر مهرش همچون مادري مهربان پرورش دهنده علما، فضلا و عرفاي بسيار گران مايه است. خراسان جنوبي از پيشينه تاريخي بلندي برخوردار است بطوريكه بيش از ۷۱۹ اثر تاریخی، فرهنگي، طبيعي و معنوي آن تاکنون در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است. همچنين يكي از آثار فهرست ميراث جهاني ايران در شهر بيرجند قرار دارد كه اين خود گواهي بر فرهنگ متمدن اين منطقه است. استان خراسان جنوبي علاوه بر جاذبه هاي تاريخي از جاذبه هاي طبيعي فراواني نيز برخوردار است. روستاها و مناطق نمونه گردشگري استان مي تواند مورد بازديد گردشگران قرار گيرد كه منطقه نمونه گردشگري بند دره در بيرجند؛ منطقه نمونه گردشگري باغستان- آبگرم فردوس؛ منطقه نمونه گردشگري شهر تون فردوس؛ منطقه نمونه گردشگري مصعبي كريمو در سرايان؛ منطقه نمونه گردشگري بوذرجمهر قايني؛ منطقه نمونه گردشگري روستتاي خرو و نياز در طبس، روستاي هدف گردشگري افين قاين؛ روستاي هدف گردشگري ماخونيك سربيشه؛ روستاي هدف گردشگري چنشت؛ روستاي هدف گردشگري فورگ درميان؛ روستاي هدف گردشگري خور؛ مجتمع آبدرماني آبگرم لوت؛ مجتمع آبدرماني آبترش سربيشه؛ مجتمع آبدرماني آبگرم فردوس، مناطق گردشگري كويرنوردي دهسلم نهبندان، همت آباد زيركوه، بشرويه و سه قلعه سرايان و.. نمونه هايي از اين مناطق ديدني و گردشگري استان خراسان جنوبي به شمار مي آيند. در زير جاذبه هاي گردشگري را گذرا مرور مي كنيم:
شهر خضری قاین به عنوان دروازه استان از سمت شمال و خراسان رضوي داراي جاذبه هاي متعددي از قبيل:مسجد جامع خضري، پارک جنگلي، مزار امامزاده و روستاي کارشك، پل سنگي و.. است. اين شهر به دليل آب و هواي معتدل و نسبتاً سرد در قياس با ساير نقاط استان از شرايط مطلوبي جهت پذيرايي از مسافران برخوردار است.
قاین یکي از شهرهاي تاريخي شرق کشور محسوب مي شود به دليل برخورداري از موقعيت ويژه از نظر تاريخي، طبيعي و كشاورزي شهره عام و خاص است. وجود جاذبه هاي تاريخي، طبيعي و فرهنگي از قبيل مسجد جامع قاين، آرامگاه بوذرجمهر قايني و ابوالمفاخر، قلعه آفريز، قلعه كوه، موزه هاي مردم شناسي، آب و مشاهير، مزارع زرشك و زعفران مجموعه اي از جاذبه هاي گردشگري را در خود جاي داده است.
شهرستان زیرکوه، از غرب به شهرستان قاینات و از شرق به طول حدودد ۱۱۶ کیلومتر با کشور افغانستان هم مرز می باشد. شهر حاجي آباد در فاصله ۸۵ کیلومتری شرق شهر قاين و ۱۸۵ کیلومتری بيرجند، مرکز استان خراسان جنوبي واقع مي باشد. مسجد جامع افين، بند تاريخي تجنود، غار پهلوان و منطقه كويرنوردي همت آباد از مهمترين جاذبه هاي اين شهرستان است.
پس از قاین در فاصله ۱۰۰ کیلومتری که به سمت جنوب استان حركت كنيم به شهر بيرجند مركز استان خراسان جنوبي مي رسيم. بيرجند شهري در حاشيه كوير بوده كه حدود ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد. این شهر با برخورداري از جاذبه هايي نظير ارگ کلاه فرنگي، قلعه بيرجند، باغ و عمارت هاي تاريخي اکبريه، رحيم آباد، شوكت آباد، خانه فرهنگ، مسجد جامع چهاردرخت، ارگ بهارستان و مناطق گردشگري بند دره، بند عمرشاه و آبشار چهارده در ارتفاعات باقران، موزه هاي مردم شناسي و باستان شناسي و موزه ميراث پهلواني و موزه مشاهير و.. از موقعيت هاي ممتازي از حيث جاذبه برخوردار است. شهر بيرجند روزگاري مركز حكمراني خاندان خزيمه علم بوده به دليل شرايط سياسي و اجتماعي از گذشته هاي دور مركز علم و فرهنگ در شرق كشور محسوب مي شده است. وجود مدرسه شوكتيه خود گواه اين موضوع است. اين مدرسه بنا بر اسناد و مدارك مستدل تاريخي در سال ۱۳۱۲ ه. ق ساخته شده است. شهر بیرجند به دلیل قرارگرفتن در دامنه ارتفاعات باقران و تأثير پذيري از آنها از نظر موقعيت آب و هوايي شرايط مساعدي نسبت به مناطق اطراف دارد.
شهر خوسف در ۳۶ کیلومتری غرب بيرجند و در حاشيه کوير بوده و يكي از كهن ترين و قديمي‌ترين شهرهاي خراسان جنوبي است و روستاي تاريخي خور، مسجد جامع خوسف، مقبره ابن حسام خوسفي، مجتمع آبدرماني آبگرم لوت با خواص طبي و درماني اعجاب انگيز و سنگ نگاره كال جنگال و لاخ مزار از جمله جاذبه هاي اين شهرستان محسوب مي شود.
شهر سربیشه در ۶۵ کیلومتری محور بيرجند- زاهدان قرار دارد. مزار کاهي به دليل قرار گرفتن مرقد بي‌بي زينب خاتون(خواهر امام رضا(ع)) هم چنين قرار گرفتن در دره اي سرسبز و خوش آب و هوا از نقاط گردشگري اين استان محسوب مي شود. در نزديكي مزار كاهي روستاي هدف گردشگري چنشت قرار دارد كه به دليل محصور شدن در ارتفاعات و وجود دو غار بزرگ و مزار سيد حامد علوي و با مردمي با فرهنگ خاص از ديگر مناطق گردشگري شهرستان سربيشه به شمار مي‌آيد. علاوه بر آن مجتمع آب درماني آبترش از توابع اين شهرستان از ديگر جاذبه هاي شهرستان است. اين چشمه داراي آبي سرد است كه خواص آن در درمان بيماري‌هاي پوستي، اعصاب و روان و گرفتگي عضلات مناسب است. مود يكي از توابع سربيشه است و اين منطقه‌مركزي مهم براي قالي بافي محسوب مي شود. قالي اين روستا از ارزشمند‌ترين انواع قالي در جهان محسوب مي شود و مرغوبيت آن در جهان شهره است.
شهر نهبندان به عنوان دروازه جنوبی استان از سمت شمال و دروازه ورودی از سمت جنوب از ديگر شهرستان هاي استان خراسان جنوبي است. نهبندان که در قلب کوير واقع شده است، داراي آثار و بناهايي تاريخي ارزشمند است كه از جمله مي توان به: آسبادهاي نهبندان و خوانشرف، قلعه شاهدژ، قلعه نهبندان، مسجد عاشوراخانه، مسجد ميغان و جاذبه هاي طبيعي نظير: تپه هاي مارني يا كوه هاي مينياتوري كه در ۶ کیلومتری حاشيه محور نهبندان به کرمان قرار دارد و از پديده اي منحصر به فرد و بي نظير طبيعي استان به شمار مي رود. همچنين تالاب كجي نمكزار يكي از جاذبه منحصر به فرد زيست محيطي استان بوده كه در اوايل بهار مورد توجه گردشگران زيادي قرار دارد. در ۱۰۰ کیلومتری جنوب غربي اين شهرستان روستاي دهسلم در حاشيه کوير لوت قرار دارد كه در بخش اكوتوريسم كوير و كويرنوردي با داراي بودن مرتفع ترين، وسيع ترين و زيباترين تپه هاي ماسه اي كشور مورد توجه بسياري ازكويرنوردان داخلي و خارجي قرار گرفته است.
استان خراسان جنوبی از طرف غرب دروازه اتصال به نقاط مرکزی و جنوبي کشور محسوب مي شود شهرستان بشرويه به عنوان نقطه ارتباطي استان‌هاي خراسان جنوبي با استان يزد داراي موقعيت ويژه اي از نظر جغرافيايي است اين شهر كه يكي از شهر هاي تاريخي استان محسوب مي شود. وجود بافت تاريخي و ارزشمند شهر بشرويه، قلعه دختر بشرويه و هم چنين مناطق گردشگري امامزاده، مناطق گردشگري كويرنوردي.. از جمله جاذبه هاي بشرويه محسوب مي شود.
شهرستان طبس، بر کناره کویر لوت، از شهرهای ميانه راهي خراسان و كرمان و فارس و اصفهان و يزد و بعنوان گذرگاهي براي اين استان ها مي باشد كه حتي از زمان تأسيس اولين سلسله هاي پادشاهي در ايران نام آن در روايات و اسناد تاريخي ديده مي شود اين شهرستان با ۵۵۴۶۰ کیلومتر مربع بزرگترین شهرستان خراسان جنوبي بوده و با طبيعتي بکر و زيبا، هوايي پاك و دلپذير با جاذبه‌هاي گردشگري مانند آستان مبارك حضرت حسين بن موسي الكاظم (ع)، باغ گلشن، ارگ قديم طبس، منطقه ييلاقي روستاي خرو و نياز، بند كريت – قديمي‌ترين بند قوسي جهان و ساير مناطق ديدني را در خود جاي داده است.
شهرستان فردوس به عنوان نقطه ارتباطی استان‌های خراسان رضوي و جنوبي از ديگر شهر ستان هاي استان است که در سال ۱۳۸۶ به استان ملحق شد. این شهرستان نیز به دليل قرار گرفتن در محل تلاقي به استان‌هاي مذکور از موقعيت ويژه اقتصادي و اجتماعي برخوردار است. جاذبه هاي کم نظير از جمله مناطق نمونه گردشگري باغستان، آبگرم معدني فردوس، شهر تاريخي تون، روستاي بيدسكان، مسجد جامع فردوس، مدرسه علميه عليا و… از مهم ترين جاذبه هاي گردشگري اين منطقه است كه همه ساله خيل عظيم مسافران داخلي و خارجي را پذيرايي مي كند. آبگرم معدني فردوس از جاذبه هاي شاخص استان محسوب مي شود كه بيشترين حجم مسافر را در شهرستان دارا است. آبگرم معدني فردوس در فاصله‌ي حدود ۲۰ کیلومتری شمال شرقي شهر واقع شده است. اين آبگرم طبيعي با خواص طبي و درماني اعجاب انگيز سالانه پذيراي خيل عظيمي از گردشگران داخلي و خارجي است. استفاده از اين آبگرم معدني در درمان بسياري از بيماري‌هاي پوستي و مفصلي موثر و توسط پزشکان توصيه شده است. همچنين روستاي ييلاقي باغستان عليا در ۱۵ کیلومتری شرق شهر فردوس واقع شده و با داشتن مناظر بديع و بکر طبيعي، قنات تاريخي و شگفت انگيز، درختان فراوان و سر به فلك كشيده چنار و باغستان‌هاي پهناور انار از جمله مناطق ييلاقي و گردشگري شهرستان فردوس محسوب مي‌شود كه در فصول گرم سال اطراقگاه مطلوبي براي مسافران و گردشگران است.
در بین قلاع تاریخي، قلعه فورگ نه تنها يکي از زيبا ترين قلاع استان به شمار مي‌رود، بلکه در نوع خود از لحاظ جايگاه قرارگيري و ساختار معماري يكي از منحصر به فرد‌ترين قلاع ايران است. اين قلعه در روستايي به همين نام و در فاصله ۹۰ کیلومتری شهر بيرجند قرار دارد. قلعه عظيم فورگ به لحاظ استقرار مکاني در شهرستان درميان و بروي كوهي شيبدار واقع شده است و با توجه به اينكه قلعه‌اي نظامي و جنگي بوده چشم انداز وسيعي را در اطراف تپه و كوه تحت الشعاع قرار مي‌دهد. آرامگاه سلطان ابراهيم رضا، آسبا‌هاي طبس مسينا، قلعه كل حسن صباح، مسجد هندوالان، قلعه دختر نوغاب و …از بناهاي شاخص شهرستان درميان محسوب مي‌شود.
شهرستان سرایان نیز در شمال غربي استان واقع شده است. آنچه از بررسي‌هاي باستان شناسي بدست آمده حاکي از آن است که سابقه تاريخي سرايان به دوران قبل از اسلام باز مي‌گردد. محوطه تاريخي كله كوب آيسك و سد زو از يادگار‌هاي باقي مانده از اين دوران است و مسجد جامع، آب انبار و كاروانسراي سرايان، مقبره توران شاه، مسجد جامع سه قلعه، برج حصار سه قلعه از بناهاي شاخص اين منطقه بوده و منطقه گردشگري كويرنوردي سرايان كه به بهشت منجمان ايران نيز شهرت دارد در اين شهرستان قرار دارد.
در پایان مسافران این منطقه حجم عظيمي از سوغات، هدايا و تحفه‌ها را مي‌بينند که هر کدام به نحوي با كيفيت مثال زدني خود ارمغاني از اين ديار است و برخي از اين سوغات و ارمغان‌ها را مي‌توان زعفران، زرشك، عناب، آلو بخارا، كشك سياه، كشك زيره‌اي، برگ هلو و.. نام برد. علاوه بر تمامي موارد ذكر شده قالي نيز از ديگر سوغات پر آوازه اين ديار است.
● نگاهی کوتاه به استان خراسان جنوبی
طبیعت خاص استان خراسان جنوبی دشت بزرگ لوت و چشم اندازهاي زيباي آن در جنوب استان خراسان جنوبي به همراه اشکال ژئومورفولوژي موجود در اين استان در کنار ييلاق هاي كوهستان هاي شمال خاوري استان خراسان جنوبي از جمله مهم ترين مناطق توريستي – طبيعي خاص به شمار مي روند.
استان خراسان جنوبی از مناطق تاریخي و بناهاي معماري قابل توجهي برخوردار است. بيرجند، خوسف، سربيشه و نهبندان و... هر يک دربرگيرنده جاذبه هاي تاريخي و معماري با اهميتي هستند که به لحاظ معماري و تاريخي استان خراسان جنوبي را غني و پربار ساخته اند. از نظر تاريخي "خوسف" يكي از كهن ترين و قديمي‌ترين شهرهاي جنوب خراسان به شمار مي رود كه وجود بافت قديمي با آثار تاريخي ارزشمند؛ از ويژگي هاي شاخص اين شهر محسوب مي شود. اين بافت كه به لحاظ موقعيت طبيعي و واقع شدن بر روي هسته مقاوم، از زمين لرزه در امان مانده يكي از سالم ترين بافت هاي تاريخي است.
بناهای تاریخي سربيشه به دوره پيش از اسلام مي‌رسد و آثار تاريخي آن نشان دهنده ي غناي فرهنگي و سابقه تمدني اين منطقه است. آثاري از قبيل محوطه‌هاي باستاني، قلعه و خانه‌هاي قديمي، غارها و روستاهاي شگفت انگيز در اين منطقه ديده مي شوند. شرايط دشوار طبيعي مناطق کويري و بياباني ايران باعث شده تا مردم کوير نشين از ابتكار و خلاقيت خود استفاده كرده و با بيش ترين بهره‌گيري از عوامل و شرايط طبيعي آن را در اختيار خود در آورند.
آسبادهای نهبندان از جمله این خلاقيت ها هستند که در اين منطقه ديده مي شوند. منطقه نهبندان به دليل گسترش دامنه ي بادهاي ۱۲۰ روزه سيستان تا اين منطقه؛ امتياز ويژه‌اي دارد و به همين سبب آسبادهايي در اين منطقه ديده مي شوند که برخي از آن ها قديمي هستند. قلعه بزرگ نهبندان كه از خشت و چينه ساخته شده، در داخل شهر نهبندان قرار گرفته و سابقه ي آن به دوران اشكانيان و ساسانيان مي رسد.
بیرجند نیز از تاريخي ترين و مهم ترين مناطق استان خراسان جنوبي به شمار مي آيد. اين منطقه دربرگيرنده شاخص ترين بناهاي معماري، باغ هاي قديمي و حمام هاي تاريخي است که قدمت بيش تر آن ها به دوره قاجاريه و زنديه بازمي گردد. از شاخص ترين بناهاي تاريخي بيرجند؛ ارگ کلاه فرنگي در حاشيه خيابان شهيد مطهري را مي توان نام برد كه در شش طبقه و به سبك زيگورات ساخته شده است.
در این ارگ؛ شاهد لایه هاي متعدد تمدني بر روي هم هستيم و اين ويژگي؛ براي علاقه مندان تاريخ و باستان شناسي بسيار اهميت دارد. يکي ديگر از مهم ترين جاذبه‌هاي شهر تاريخي بيرجند؛ محور فرهنگي تاريخي چهار درخت است که از مدرسه شوكتيه آغاز و به مسجد جامع عاشورا ختم مي‌شود و تنها در حاشيه همين كوچه بيش از بيست اثر تاريخي ثبت شده در فهرست آثار تاريخي قرار دارد كه هر يك داراي ويژگي هاي خاص معماري است. اين محور چندين مدرسه،خانه، حسينيه، مسجد و آب انبار را در خود جاي داده است.
مسجد چهار درخت؛ در محل میدان چهار درخت (قدیمي ترين ميدان بيرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. مجموعه ي باغ و عمارات اکبريه بيرجند نيز شامل: باغ، عمارت، سردرب ورودي، اصطبل، حمام، خمخانه، تالار تشريفات، استخر و... است.
مهم ترین بخش این بنا؛ کوشک آن است كه در سه طبقه و به صورت هشت ضلعي ساخته شده است. نماي خارجي اين بخش داراي تزيينات آجركاري با زره هاي هندسي شبيه بناهاي دوره زنديه شيراز است. بخش مركزي اين بنا كه از لحاظ معماري جالب ترين بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اكنون به موزه باستان شناسي و مردم شناسي تبديل شده است.
● وجه تسمیه و پیشينه تاريخي
بر اساس نظر محققین؛ واژه خراسان بازمانده گونه کهن واژه «خاور» و متشکل از دو جزء «خور» به معنای خورشيد و «آسان» به معني آمدن است. يعني جايي كه خورشيد از آن برمي آيد و چون اين منطقه در خاورايران قرار گرفته, اين وجه تسميه به نظر درست مي آيد.
درباره تاریخ این خطه از ايران زمين بايستي گفت: به طور کلي خراسان جزء ساتراپي پهناور پرثوه بوده است.اين ايالت پهناور دردوره باستاني قرارگاه و کشور نيرومند اشكانيان شد و درآغاز تاريخ ايران باستان، مادها را به سوي خود كشانيد. تاريخ شهرستان هاي مختلف اين استان؛ در بخش هاي مربوطه به طور كامل آورده شده است.